- 12.11.2024
- 143
- нет
СЭТИННЬИ — БАЙАНАЙ ЫЙА
Өбүгэлэрбит барахсаттар айылҕаҕа чугас буолан, айыыларга, иччилэргэ сүгүрүйүү итэҕэлэ, онтон тахсыбыт сиэрдэрэ-туомнара үгэс быһыытынан, билиҥҥи үйэҕэ диэри тиийэн кэллилэр. Олортон биирдэстэринэн “Булт сиэрэ-туома” буолар.
Өлбүттээххэ сылдьыбыт буоллаҕына, бултуурун 40 хонукка тохтотуохтаах, оттон тахсар күннээх буоллаҕына тыа, күөл иччилэрэ булду бэрсибэттэр. Хонуга аастаҕына бэйэтин уонна сэбин-сэбиргэлин арчыланан баран тыаҕа тахсар.
Бултуу сылдьан өрүсүһүү, атын киһиэхэ туһаайыллыбыт булду ылар сатаммат. Ылар түгэҥҥэ киһи булда ханнан, көтөр-сүүрэр тоһуйбат, куота сылдьар буолар.
Бултаан киирэн баран чугас дьонугар хайаан да бэрсиэхтээх, тоҕо диэтэххэ бэринньэҥ булчукка тыа иччитэ Баай Байанай булду тэбэр.
Атын булчут сэбигэр-сэбиргэлигэр (туһаҕар, сохсотугар, туутугар, илимигэр, саатыгар) киирбит булду көҥүлэ суох тыыппаккын.
Улахан булка (эһэҕэ, тайахха, табаҕа) сылдьар булчут кыра булду куобаҕы, мас көтөрүн уо.д.а көрдөҕүнэ бултаспат, көннөрү аһыырыгар эрэ өлөрөр.
БУЛЧУТ ТЫАҔА ТАХСАР АЛГЫҺА
Аал уотум иччитэ
Хатан Тэмиэрийэ,
Түүнүк бөҕө
Күөнэ көҕөччөр
Аан Уххан тойон эһэм!
Бултуу тахсар күммэр
Көҥүллээ даа диэммин
Көрдөһөн-ааттаһан эрэбин!
Быһааҥкы сүүрүк аттаах,
Саарба кыыл самыытын
Талыыта саҕынньахтаах,
Муостаах буур кэрэмэс
Тыһа бэргэһэлээх,
Бардам тутуу,
Барылы кэскил
Баай Барылаах тойон эһэм!
Үөл-дьүөлгэ үһүүрэҥҥин
Үтүө түүлээххин-кылааннааххын
Үүрэн аҕал эрэ!
Кытыгырас сүһүөхтээххин
Мөлтөтөн, бүдүрүтэн кулу эрэ!
Арыынан аал уотун аһатар.
Онтон тыаҕа тахсан баран үүтээнин таһыгар,
уот оттон эмиэ алгыс тылын этэр:
Баай хара тыам иччитэ
Баай Байанай,
Хардаҕаспар хаайан кулу,
Кылыыбар кыһыйан кулу,
Кэнтикпэр киллэрэн кулу,
Туора тобуктааххыттан
Тосхолоон кулу,
Адаар муостааххыттан
Анаан кулу,
Үрүҥ түүлээххиттэн
Өллөйдөөн кулу!
Булчут тыаҕа тахсан бултуйдаҕына, үөрбүтүн биллэрэн тыа иччитигэр махтаныахтаах. Өлөрбүт кыылын муннун эбэтэр көтөрүн тумсун арыынан сотуохтаах. Оччоҕо инники да өттүгэр тыа иччитэ булду бэрсэр буолар.
МУҤХА СИЭРЭ-ТУОМА
Муҥха түһүөн иннинэ алгысччыт эбэтэр ытыктанар кырдьаҕас киһи күөл таһыгар дэлбиргэ ыйаан уу, тыа иччилэриттэн көрдөһөн алгыс этэр. Алгыс барар күнэ халлаан сырдаан, сир-дойду унааран турар кэмэ буолуохтаах. Бастаан титириктэри ылан аллараа өттүн хатырыгын сулуйаллар уонна күөл таһыгар илин диэки хайыһыннаран сиргэ анньаллар. Ахсаана хайаан да сэттэ эбэтэр тоҕус буолуохтаах. Бу титириктэргэ дэлбиргэни ыйыыллар, аттыгар арыылаах алаадьыны ууралар.
Дэлбиргэ диэн кыһыҥҥы муҥхаҕа эбэтэр булчут улахан булка барарыгар анаан оҥоһуллар бэлэх саламата буолар. Ситии быа өрөн, онно үрүҥ сиэли, кус уҥуоҕун түөһүн, кынатын, куобах чөкчөҥөтүн, кутуругун, бочугурас, улар атахтарын, араас кыыл түүтүн иилэллэр.
Ол кэнниттэн аал уоту оттон алгыс этэллэр. Дьон-сэргэ алгысчыт кэннигэр, илин диэки хайыһан тураллар. Алгыс тылыгар сир-дойду иччилэриттэн Баай Байанайтан көмүс хатырыктааҕы бэрсэригэр көрдөһөллөр:
Күөх Далай иччитэ
Дьэбэрэ Тэллэх,
Бырыы сыттык,
Көппөх суорҕан,
Туона Баай
Тойон оҕонньор,
Лоһуор собо барахсаны
Толору уган кулу даа диэн
Көрдөһөбүт-ааттаһабыт!
Иччилэри айыы аһынан айах туталлар. Алгыс бүттэҕинэ, дэлбиргэ биир уһугун суораттаах иһиккэ, биир уһугун ойбоҥҥо угаллар. Ол икки иччи, тыа иччитэ Байанай уонна уу иччитэ Укулаан ситимнэрин көрдөрөр.
Туона үктээччи киһи муҥха түһүүтүн оҥорор, онтон сорох эр дьон ойбоннору аллараллар. Бастаан муҥха түһэр чардаатын алларан үтүмэх маһы түһэрэллэр, онтон ойбонтон ойбоҥҥо үтүмэҕи атырдьах маһынан ыыталлар. Үтүмэх төрдүгэр бэчимэни баайаллар. Чочумча буолаат атырдьах мастаах т киһи кэлэн, ойбон иһиттэн үтүмэҕи көхөнө н тутан ылар уонна бэчимэни эрийэр.
Тохтоо диэхтэригэр дылы кэннинэн барар. Муҥха кынатын, онтон ийэтин ойбоҥҥо талаҕы угаллар. Ол хамсаатаҕына балык баар буолар, очооҕуна муҥханы таһаараллар,соһооччу киһини салахчыт диэн ааттыыллар. Онтон балыгы хостуур тэрил сүүр дэнэр.
Муҥхалаан бүттэхтэринэ күөл иччитигэр алгыс этэн махтаналлар. Балыгы барытын дьиэлэригэр илдьэ барбаттар, сорох балыгы ууга ыытан кэбиһэллэр.
Муҥхаҕа киһини көмүүгэ сылдьыбыт киһи, өлбүттээх дьон кэлэллэрэ көҥүллэммэт. Ол дьон кирдээх дэнэллэр. Ону таһынан дьахтар аймах муҥха тэрилин тыытыа суохтаах, үтүмэҕи, быаны, муҥханы үрдүнэн, чардаат икки ардынан сылдьара бобуллар. Тоҕо диэтэххэ дьахтар эмиэ кирдээх дэнэр, ол иһин кирэ сыстыа диэн чугаһаппаттар.
Төрүөтэ:А.С. Федоров “Өбүгэ сиэрэ-туома”- С.112-121, Дь.,2011с.
Если вам понравилась статья, не забудьте нажать на сердечко
1
Посмотрите так же
Предыдущая статья:
Удовлетворенность граждан работой государственных и муниципальных организаций культуры, искусства и народного творчества